Cholesterol jest związkiem, który od wielu lat ma bardzo złą prasę. Większości ludziom kojarzy się z groźnymi dla życia chorobami, w szczególności schorzeniami (zawałami) serca. Warto jednak mieć świadomość, że cholesterol jest zasadniczo substancją niezbędną do życia. Spełnia on w naszym organizmie wiele ważnych funkcji. Natomiast w osoczu krwi opisywany związek występuje pod dwoma postaciami: złego cholesterolu (lipoprotein LDL) i dobrego cholesterolu (lipoprotein HDL). O ile stężenie cholesterolu LDL powinno być względnie niskie, to wysokie poziomy drugiej z wymienionych postaci są korzystne dla zdrowia.
Znaczenie i postacie cholesterolu w organizmie
Cholesterol jest podstawowym przedstawicielem steroidów, czyli związków których cząsteczka zawiera cztery sprzężone pierścienie węglowe (trzy sześcioczłonowe i jeden pięcioczłonowy). Jest to substancja zaliczana do lipidów i bardzo słabo rozpuszczalna w wodzie. Jest bardzo ważnym składnikiem błon komórkowych, którym nadaje odpowiednią płynność. Bez niego nie mogłaby egzystować żadna komórka ludzkiego ciała. Jest ważnym składnikiem warstwy rogowej naskórka – wspólnie z ceramidami tworzy lipidowy płaszcz, działający jak folia ochronna, zapobiegający utracie wody. Z niego wytwarzane są ważne hormony (testosteron, estrogeny, progesteron) oraz witamina D. Jest składnikiem mieliny – izolatora elektrycznego włókien nerwowych. Biorąc pod uwagę znaczenie cholesterolu, nie może dziwić, że organizm potrafi sam go wytwarzać, a największym jego producentem jest wątroba (choć większość komórek potrafi go w pewnym stopniu produkować).
Lipoproteiny LDL i HDL
Cholesterol, podobnie jak inne lipidy, musi się sprawnie przemieszczać pomiędzy wątrobą (miejsce syntezy), jelitem (miejsce wchłaniania z pożywienia) i pozostałymi tkankami, gdzie wykonuje swoje zadania. Opisywany związek, jak wspomniano, słabo rozpuszcza się w wodzie, dlatego jego przenoszenie między narządami wymaga użycia specjalnych transporterów, takich ciężarówek dla cholesterolu. Funkcję tę spełniają lipoproteiny, rozpuszczalne w osoczu cząstki o szkielecie zbudowanym z białek (noszących nazwę apoprotein), który obłożony zostaje lipidami (w tym cholesterolem). Istnieje kilka rodzajów lipoprotein, lecz dla gospodarki cholesterolem ważne są dwa:
- lipoproteiny o małej gęstości (LDL – low density lipoprotein)
- lipoproteiny o dużej gęstości (HDL – high density lipoprotein)
Nieco upraszczając sprawę, można powiedzieć, że cholesterol LDL jest formą przekazywania omawianej substancji z wątroby do pozostałych tkanek. Natomiast lipoproteiny HDL zabierają cholesterol z tkanek i przenoszą do wątroby. Lipoproteiny LDL powstają we wnętrzu naczyń krwionośnych z lipoprotein VLDL (o bardzo niskiej gęstości). Te ostatnie wytwarzane są przez wątrobę i zawierają dużo tłuszczu (triglicerydów) pobieranego od nich przez rozmaite tkanki. Jedynym składnikiem białkowym LDL jest apoproteina B100
Ciemna strona cholesterolu
Kluczowe znaczenie w rozwoju miażdżycy tętnic odgrywa cholesterol LDL. Zanim jednak lipoproteiny zaczną stwarzać problemy muszą ulec jakiemuś uszkodzeniu, polegającemu na chemicznej modyfikacji. Przyczyną takich modyfikacji mogą być zarówno reakcje z naturalnymi substancjami obecnymi normalnie w organizmie, jak i ze składnikami dymu tytoniowego lub występującej w nadmiarze glukozy (u diabetyków). Tak zmodyfikowane lipoproteiny są pochłaniane przez komórki żerne (makrofagi) rezydujące w ścianach tętnic. Jeżeli LDL jest dużo komórki te znacznie się powiększają i przekształcają w tzw. komórki piankowate. Gdy te pochłoną bardzo dużo lipidów, obumierają, zaś cholesterol wytrąca się w formie pozakomórkowych złogów. Równocześnie namnażają się komórki mięśni gładkich i wytwarzane są włókna kolagenowe. Ostatecznie formuje się blaszka miażdżycowa, wpuklającą się do światła tętnicy i blokującą przepływ krwi. Blaszka może z czasem ulegać wapnieniu, przez co tętnica staje się twarda i krucha (i stąd łacińska nazwa choroby: arteriosclerosis, czyli stwardnienie tętnic). Blaszka miażdżycowa może pęknąć, a wtedy w miejscu pęknięcia tworzy się skrzep, całkowicie zamykający światło naczynia. Najważniejsze schorzenia powodowane przez miażdżycę tętnic:
- stabilna dławica piersiowa – na skutek niedokrwienia serca przez blaszkę miażdżycową pojawiają się takie objawy jak: ból w klatce piersiowej, a także duszność i zmęczenie. Objawy ujawniają się zazwyczaj w czasie wysiłku fizycznego, ale w zaawansowanej chorobie także w spoczynku.
- zawał mięśnia sercowego – gdy blaszka miażdżycowa w tętnicy wieńcowej pęka i powstający skrzep całkowicie blokuje przepływ krwi
- udar niedokrwienny mózgu – przyczyna taka sama jak w zawale serca, tylko zmiany zachodzą w tętnicach zaopatrujących mózg
Kto jest zagrożony?
Jednym z najważniejszych czynników ryzyka miażdżycy jest stężenie cholesterolu we krwi. Jednak oznaczenie stężenia cholesterolu całkowitego nie daje pełnego obrazu sytuacji. Wskazane jest określenie pełnego lipidogramu, który obejmuje:
- cholesterol całkowity – pożądane stężenie
- cholesterol LDL – pożądane stężenie
- cholesterol HDL – pożądane stężenie >40 mg/dl (1,1 mmol/l)
- triglicerydy – pożądany poziom
Lipoproteiny LDL transportują cholesterol do blaszek miażdżycowych, więc ich duże stężenie ułatwia rozrost tych struktur. Lipoproteiny HDL potrafią przenosić nadmienioną substancję w kierunku przeciwnym – z blaszek miażdżycowych do wątroby. Dlatego ważnym parametrem jest stosunek stężenia cholesterolu LDL do cholesterolu HDL. W praktyce wyznacza się tzw. iloraz ryzyka, czyli relację cholesterolu całkowitego do frakcji HDL. Powinien on mieć wartość
Jak postępować z podwyższonym cholesterolem?
Stan, w którym stężenie cholesterolu w osoczu przekracza pożądane wartości, nazywa się hipercholesterolemią. Choć nie jest to jedyny czynnik predysponujący do miażdżycy, warto postarać się kontrolować ten parametr. U większości osób da się to osiągnąć przez prowadzenie zdrowego trybu życia. Bardzo ważnym czynnikiem kontrolującym cholesterol LDL, jak również HDL, jest dieta, ale unikanie potraw bogatych w ten składnik to za mało. Organizm potrafi sam wytwarzać opisywany związek, a jego regulacja przez składniki diety jest złożona. Należy trzymać się następujących zaleceń dietetycznych:
- Spożywać dużo warzyw i owoców – zawierają błonnik, poprawiający profil lipidowy osocza, oraz wiele innych dobroczynnych związków, np. antyoksydanty chroniące przed utlenieniem lipoprotein LDL, fitosterole i witaminy
- Spożywać dużo ryb i innych produktów bogatych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe (ale tylko te o konformacji cis) – np. słonecznik, pestki dyni, orzechy
- Unikać tłuszczów trans (np. z margaryny) i zbyt dużych ilości tłuszczów nasyconych (z mięsa, mleka)
- Koniecznie unikać cukru – należy jeść jak najmniej słodyczy, ciastek i wszelkich słodzonych wyrobów
- Korzystne mogą być niewielkie ilości alkoholu, ale chodzi tu o naprawdę małe dawki – np. jedna lampka wina dziennie
Korzystny wpływ ma także regularna aktywność fizyczna, sport pobudzający metabolizm i poprawiający przemiany lipidów. Jednak u osób ze znacznie podwyższonym cholesterolem, który nie daje się obniżyć zmianą trybu życia konieczne jest zastosowanie leków – statyn.