Staw kolanowy jest największym stawem w organizmie człowieka. Podlega on bardzo dużym obciążeniom, co wynika nie tylko z faktu, że cały ciężar ludzkiego ciała jest przez niego przenoszony, ale również z tego, że są to zwykle obciążenia dynamiczne (przy bieganiu, podskakiwaniu, zbieganiu ze schodów, itp.). Z tego względu jest on szczególnie narażony na kontuzje, bądź zmiany zwyrodnieniowe. Staw ten jest formowany przez kość udową (od góry) i kość piszczelową (wchodzącą w skład podudzia). Zachodzi w nim przede wszystkim ruch zginania i prostowania. W odróżnieniu od innych stawów, powierzchnie stawu kolanowego nie są do siebie zbyt dobrze dopasowane pod względem kształtu i wielkości. Prawidłowa praca tego stawu wymaga obecności wstawek dopasowujących kształt powierzchni stawowych, które noszą nazwę łąkotek. Zapewne większość osób słyszała tę nazwę, gdyż łąkotki łatwo ulegają uszkodzeniu pod wpływem przeciążeń, szczególnie u osób uprawiających sporty.
Łąkotka jako ważny element stawu kolanowego
Zarówno kość udowa, jak i piszczelowa, na końcach zwróconych do siebie, rozszerzają się maczugowato i formują po dwa kłykcie (wyrostki): przyśrodkowy i boczny. W obrębie kości udowej, między stosunkowo wypukłymi kłykciami, znajduje się dół międzykłykciowy. Naprzeciw niego, na kości piszczelowej znajduje się wyniosłość międzykłykciowa. Powierzchnie nadmienionych kłykci formują, na obu tych kościach, powierzchnie stawowe. Są one (jak w każdym innym stawie) pokryte tkanką chrzęstną, która amortyzuje wstrząsy i przenosi obciążenia. Jej powierzchnia jest gładka, dzięki czemu powierzchnie stawowe mogą łatwo poruszać się względem siebie. Jednakże powierzchnia styku kości udowej i piszczelowej jest niewielka. Sytuacja taka mogłaby być niebezpieczna, gdyż mała powierzchnia kontaktu oznacza generalnie, że przyłożona siła nie może się rozproszyć i bardzo mocno oddziałuje na tkankę. Tu jednak na pomoc przychodzą właśnie łąkotki.
Budowa i działanie łąkotek
Łąkotka to płytka, utworzona z tkanki chrzęstnej włóknistej (a więc takiej, która zawiera dużo włóknistego kolagenu typu pierwszego), odznaczającej się dużą odpornością na zerwanie. Łąkotki mają kształt półksiężyców, a ich brzeg skierowany na zewnątrz jest znacznie grubszy od tego, skierowanego do wnętrza stawu. Górne powierzchnie łąkotek są bardziej wklęsłe niż dolne, gdyż obejmują mocno uwypuklające się kłykcie kości udowej. Obecność łąkotek powoduje, że staw kolanowy ma bardzo złożoną budowę, dzielą one bowiem jamę stawu na dwie części – górną i dolną. Łąkotki ułatwiają przenoszenie obciążeń przez staw, sprawiając że działające siły rozpraszają się na większej powierzchni. Stabilizują też one staw i pełnią pewne funkcje pomocnicze w jego pracy. W każdym ze stawów kolanowych istnieją dwie łąkotki:
- przyśrodkowa (meniscus medialis) – odznacza się większym rozmiarem
- boczna (meniscus lateralis) – odznacza się większą ruchomością
Podczas wykonywania ruchów w stawie kolanowym, łąkotki ślizgają się (wspólnie z kłykciami kości udowej) po powierzchni kłykci kości piszczelowej. Zewnętrzny ich brzeg przymocowany jest do torebki stawowej. Od strony tej ostatniej, do łąkotek wnikają naczynia krwionośne. Jednakże, ukrwiona jest tylko niewielka część opisywanych struktur (strefa czerwona), większa ich część (strefa biała) nie posiada naczyń krwionośnych.
Uszkodzenia łąkotek
Do uszkodzenia łąkotki często dochodzi u ludzi młodych, szczególnie sportowców. Jednak również przedstawiciele zawodów, w których niezbędna jest duża aktywność fizyczna lub praca w pozycji klęczącej i kucznej (górnicy, parkieciarze, dekarze, posadzkarze) są narażeni na zmiany chorobowe. Może do nich dochodzić zarówno na skutek jednorazowego silnego urazu, jak i akumulacji systematycznych i częstych mikrourazów. Często równolegle z łąkotką, uszkodzeniu może ulegać chrząstka stawowa, ewentualnie więzadła. Uszkodzeniu częściej ulega łąkotka przyśrodkowa. Objawy urazu opisywanej struktury:
- ból – podobnie jak większości innych urazów, tak i tu występuje ból (zlokalizowany na poziomie szpary stawu)
- zablokowanie stawu – ograniczenie ruchomości występuje u większości pacjentów
- „ustępowanie kolana” – przejaw braku stabilizacji powierzchni stawowych
- obrzęk kolana i wysięk
- zanik mięśnia czworogłowego uda
W celach diagnostycznych wykonuje się tzw. testy łąkotkowe (rodzaj ortopedycznego badania klinicznego), zdjęcia RTG, ewentualnie obrazowanie MRI (magnetyczny rezonans jądrowy).
Leczenie uszkodzonej łąkotki
Zdolność uszkodzonej łąkotki do spontanicznej regeneracji jest bardzo niewielka i ograniczona głównie do strefy czerwonej (gdzie komórki pochodzące z krwi mogą zapewnić pewną zdolność do gojenia i regeneracji). Oznacza to, że przywrócenie sprawności stawu kolanowego zazwyczaj wymaga przeprowadzenia zabiegu operacyjnego. W dzisiejszych czasach operacje w obrębie stawu są stosunkowo mało inwazyjne: przeprowadza się je z użyciem artroskopu, wykonując jedynie małe otwory w celu wprowadzenia do stawu narzędzi. Możliwe są następujące rodzaje operacji:
- zszycie łąkotki
- usunięcie łąkotki (menisectomia) – może obejmować fragment tej struktury lub całą łąkotkę; bezpośrednio po zabiegu nie powoduje utraty sprawności pacjenta
- przeszczep łąkotki
- implanty
- odtworzenie łąkotki technikami inżynierii tkankowej
Operacyjne usunięcie opisywanej struktury jest najbardziej kontrowersyjnym sposobem przywracania pacjentowi sprawności. Efekty tego zabiegu są szybko odczuwalne: znikają dolegliwości bólowe, blokada stawu, jego obciążanie jest możliwe niemal zaraz po zabiegu. Jednak ma to swoją cenę, którą pacjent płaci wiele lat po operacji. Staw pozbawiony swych naturalnych wstawek ulega przyspieszonemu zużyciu, uszkodzeniu ulegają chrząstki stawowe i pojawiają się zmiany zwyrodnieniowe. Szycie łąkotki wymaga długiego okresu odciążenia stawu (trzeba poruszać się z użyciem kul) oraz długotrwałej, kilkumiesięcznej rehabilitacji. W długiej perspektywie ta metoda wydaje się jednak lepszym wyborem.
Nowoczesne metody leczenia łąkotki
Do nowoczesnych technik leczenia skutków zniszczenia łąkotki zaliczyć można zastępowanie tej struktury syntetycznymi implantami. Mają one postać gąbki i wytworzone mogą zostać z materiałów syntetycznych (poliuretany), jak i naturalnych (bydlęcy kolagen). Wiele badań naukowych poświęcono opracowaniu strategii odtwarzania uszkodzonej łąkotki technikami inżynierii tkankowej. Stosowana przez polskich lekarzy metoda polega na owinięciu uszkodzonej struktury membraną kolagenową i wstrzyknięcie pod nią zawiesiny komórek macierzystych (w postaci aspiratu czerwonego szpiku kostnego).